دهانشویه ها در دندانپزشکی
مقدمه
وقتی صحبت از بهداشت دهان و دندان می شود، بیشتر افراد به یاد مسواک و نخ دندان می افتند و دهان شویه ها را اغلب تنها به عنوان خوشبو کننده ی دهان و دندان می شناسند.
اگر شما نیز از جمله افرادی هستید که برای خوشبو شدن دهان خود از دهان شویه استفاده می کنید، بهتر است بدانید که اثر خوشبوکنندگی آنها بیش از 3 تا 5 ساعت باقی نمی ماند. بنابراین برای رفع بوی بد دهان خود باید به دندانپزشک مراجعه کنید تا علت اصلی آن مشخص شود. چرا که بیماری های لثه، پوسیدگی دندان ها، سینوزیت مزمن و مشکلات دستگاه گوارش از دلایل اصلی ایجاد بوی بد دهان هستند و با استفاده از دهان شویه ها برطرف نمی شوند.
اما دهان شویه ها چه نقشی در سلامت دهان و دندان ما دارند؟
دهان شویه چیست و انواع آن کدامند؟
دهانشویه یک محلول آبی غیراستریل است که بیشتر به منظور رفع بوی بد دهان و ضدعفونی کردن، از آن استفاده می‌شود.
جدا از خمیر دندان که برای تمیز نمودن دندان ها استفاده می شود، از دهانشویه ها نیز می توان برای مراقبت بیشتر از دندان ها استفاده نمود.
دهانشویه ها معمولا از اجزای زیر تشکیل می شوند:
- طعم دهنده (اسانس): مانند اوکالیپتول و یا منتول که به یک دهانشویه طعم متمایز می دهد. دراکثر موارد،ترکیبات نعناع بدلیل ایجاد احساس تنفس خوشبو و خنکی در دهان مورد استفاده قرار می گیرند.
- نگهدارنده: باعث افزایش عمر دهانشویه و مانع از شکل گیری باکتری و سایر میکروبها می شود. یک نمونه از آن بنزوات سدیم است.
- آب:یک جزء اساسی از دهانشویه که به تبدیل تمام مواد تشکیل دهنده به مایع کمک می کند.
- جایگزین های شکر:که برای بهبود طعم و مزه دهانشویه است مانند نمک سدیم ساخارین.
- رنگ:به دلایل زیبایی اضافه شده است، به منظور بهبود جذابیت بصری .
- فلوراید:یک ماده شیمیایی است که اغلب به سیستم های تصفیه آب و خمیر دندان به عنوان یک وسیله حفاظت بیشتر در برابر پوسیدگی دندان اضافه شده است. همچنین به تقویت دندان کمک می کند.
- مواد شوینده:یک بخش ضروری از ترکیب که به برداشتن پلاک و بقایای مواد غذایی از دندان کمک می کند.
- کلسیم:مانند فلوراید به تقویت دندان کمک می کند.
- ضد عفونی کننده: انواع مختلفی از ضد عفونی کننده وجود دارد که همه دارای خواص ضد باکتری هستند و برای حمله به پلاک دندان استفاده می شود. دهانشویه ضد عفونی کننده برای عفونت دهان، بوی بد دهان و یا بیماری لثه بکار می رود.نمونه هایی از آن شامل کلرهگزیدین گلوکونات و ستیل پیریدینیوم کلراید است.
- الکل:از آن به عنوان یک اثر ضد باکتریایی قوی استفاده می شود.
انواع دهان شویه
دهان شویه ها در درجه اول به دو نوع درمانی و آرایشی تقسیم می شوند:
- دهان شویه های بهداشتی – آرایشی
این گروه از دهان شویه ها حاوی الکل هستند و آنتی سپتیک یا ضد عفونی کننده هم نامیده می شوند. از این دهان شویه ها برای رفع بوی بد دهان البته به صورت موقتی استفاده می شود، زیرا آنها سبب از بین رفتن میکروب های عامل بوی بد دهان نمی شوند.
همچنین این گروه از دهان شویه ها برای شستن باقی مانده ی مواد غذایی از میان دندان ها و لثه نیز کاربرد دارند و باعث کاهش فلور میکروبی دهان می شوند.
- دهان شویه های درمانی
این گروه از دهان شویه ها سبب کاهش پلاک دندانی ، التهاب لثه ، پوسیدگی دندان و بوی ناخوشایند دهان می شوند .
دهان شویه های درمانی نیز شامل انواع زیر می شوند:
- دهان شویه های فلوراید
این دهان شویه ها نه تنها می توانند پوسیدگی را در مراحل اولیه متوقف کنند بلکه موجب پیشگیری از ایجاد پوسیدگی در بقیه ی دندان ها نیز می گردند.
ترکیب فعال در این دهان شویه ها معمولا سدیم فلوراید است که در دو غلظت 0.2% و 0.05% موجود هستند. در غلظت 0.2% تنها یک بار در هفته و در غلظت 0.05% هر روز نیاز به استفاده از این دهان شویه ها می باشد. مدت زمان استفاده باید فقط یک دقیقه بوده و از آن بیشتر نشود. مطالعات نشان داده اند که اثر ضدپوسیدگی این دهان شویه ها حدود 30 تا 40 درصد می باشد.
در بعضی از دهانشویه ها فلوراید ماده اصلی را تشکیل می دهد، مانند دهانشویه سدیم فلوراید بهسا که سدیم فلوراید 0.2% ماده اصلی آن بوده و باید یک بار در هفته و به مدت یک دقیقه استفاده شود.
در برخی دیگر از دهانشویه ها مانند Vi-one فلوراید تنها یکی از اجزاء فعال تشکیل دهنده بوده و غلظت آن 0.05% می باشد، در نتیجه باید به منظور توقف و یا پیشگیری از پوسیدگی به طور روزانه استفاده گردد.
- دهانشویه های کلرهگزیدین
توصیه ی معمول دندان پزشکان ، استفاده از دهان شویه های کلرهگزیدین به عنوان ضد پلاک و ضد عفونی کننده است. استفاده از کلرهگزیدین معمولا پس از جراحی های پریودنتال به منظور کنترل التهاب و پلاک زیر لثه ای در مدت زمان محدود تجویز می شود. دهان شویه ی کلرهگزیدین به دلیل اثر جانبی نظیر ایجاد حس سوزش در مخاط دهان و زرد کردن دندان ها و ترمیم های کامپوزیتی و همچنین کامپوزیت ونیر ها، برای استفاده ی روزانه و مداوم توصیه نمی شود.
کلرهگزیدین بوسیله ی اکثر سورفاکتانت های موجود در خمیر دندان ها غیرفعال می گردد، به همین دلیل این ماده را نمی توان به خمیردندان ها اضافه کرد و بطور جداگانه به صورت دهانشویه ارائه می شود. به دلیل این غیرفعال سازی، باید دقت کرد که دهانشویه های کلرهگزیدین 30 دقیقه قبل و یا بعد از مسواک زدن استفاده نشوند.
- دهان شویه های با بیس روغنی مانند لیسترین (Listerine)
این دهان شویه ها هم در کاهش پلاک و هم در ژنژیویت (التهاب لثه) موثر هستند، زیرا روغن می تواند موجب تغییر دیواره ی سلولی باکتری ها شود.
این دهان شویه ها شامل ترکیبات فعالی چون منتول، تیمول و اکالیپتول در الکل هستند. از عوارض جانبی اندک آنها می توان به سوزش خفیف مخاط دهان و همچنین تغییررنگ خارجی بر روی دندان ها به میزان کم اشاره کرد.
لیسترین اولین دهان شویه ی آنتی پلاک وآنتی ژنژیویت است که توسط انجمن دندانپزشکی آمریکا ( ADA ) مورد تایید قرار گرفته است. توصیه می شود که دهان شویه لیسترین در کنار بهداشت دهان کامل، دو بار در روز، به مدت زمان 30 ثانیه و به میزان حدودا 15 میلی لیتر در دهان قرقره شود.
- دهان شویه های با بیس ترکیبات آمونیوم چهارتایی مانند ستیل پیریدینیوم کلراید (cetylpyridinium chloride , CPC )
ماده ی CPC یک ترکیب فعال کشنده ی باکتری هاست که با غشا سلولی باکتری ها واکنش داده و موجب از هم پاشیدگی و مرگ آنها می گردد. بر اساس مطالعات این دهان شویه ها 14% تا 24% در کاهش پلاک و ژنژیویت موثرند.
Crest Pro-Health از دیگر دهان شویه هایی است که حاوی ماده ی کشنده ی باکتری یعنی CPC بوده و در این گروه قرار می گیرد. استفاده از این دهان شویه به میزان 20 میلی لیتر و دو بار در روز و به مدت زمان 30 ثانیه توصیه می شود.
از دیگر دهان شویه هایی که در این گروه قرار می گیرند می توان به Cepacol , Clear Choice , Rembrandt وVi-one اشاره کرد.
موارد استفاده از انواع دهان شویه
- دهانشویه های فلورایدی
این نوع دهانشویه ها بیشترین استفاده را در بین انواع دیگر دهانشویه ها دارند. دهانشویه حاوی فلوراید به حفاظت دندان در مقابل پوسیدگی کمک می کند و ایمنی دندان را افزایش می دهد و آن را تقویت می کند.
بسیاری از خمیر دندان ها حاوی فلوراید هستند همچنین در آب شهری نیز مقداری فلوراید وجود دارد. با این حال آن دسته از افرادی که در طول روز کمتر مسواک می زنند، می توانند از دهانشویه حاوی فلوراید استفاده نمایند.
توجه کنید مصرف بی رویه دهانشویه و مواد دارای فلوراید می تواند باعث آسیب رسیدن به دندان ها و ایجاد لکه روی دندان ها شود.
- دهانشویه های ضدعفونی کننده و آنتی باکتریال
این نوع دهانشویه ها بیشتر بعد از جراحی یا درمان های دهان و دندان استفاده می شوند. دهانشویه های آنتی باکتریال حاوی کلرهگزیدین گلوکونات هستند و رشد باکتری و میکروب ها در دهان را متوقف می کنند. افرادی که تحت جراحی لثه قرار گرفته اند یا در معرض ابتلا به بیماری های پریودنتال هستند و همچنین آن دسته از افرادی که نفس بد بو دارند می توانند از دهانشویه های ضدعفونی کننده استفاده نمایند. این دهانشویه ها حاوی مقداری الکل هستند و باعث خشکی و تغییر رنگ دندان ها می شوند. مصرف این نوع دهانشویه ها فقط باید در طول درمان باشد و از مصرف بی رویه آن پرهیز نمایید.
- دهانشویه های زیبایی و بهداشتی
دهانشویه های زیبایی برای هیچ درمانی تجویز نمی شوند و فقط نقش خوش بو کردن دندان ها بر عهده دارند. این دهانشویه ها از دندان ها در برابر باکتری ها و پلاک های دندانی محافظت نمی کنند. اگر قرار یک ملاقات مهم را دارید یا می خواهید در یک میهمانی شرکت کنید می توانید از این دهانشویه ها برای خوشبو کردن دهان تان استفاده نمایید. معمولا اثر بوی این دهانشویه ها بعد از خوردن مواد غذایی از بین می رود.
- دهانشویه های طبیعی و گیاهی
این نوع دهانشویه ها اغلب در منزل قابل تهیه هستند البته در داروخانه ها نیز موجود هستند. بسیاری از افراد ترجیح می دهند از دهانشویه های شیمیایی استفاده نکنند. محلول آب ولرم با نمک نیز یک نوع دهانشویه طبیعی محسوب می شود. محلول سرکه و نمک هم یک دهانشویه طبیعی است. این دهانشویه ها نیز عملکرد خوبی دارند.
دهانشویه ها از هر نوعی که باشند، نباید در مصرف آنها زیادی روی نمود زیرا باعث اثر معکوس خواهند گذاشت و سبب آسیب رسیدن به دندان ها می شوند. با آنکه دهانشویه ها دندان ها را در برابر باکتری ها و پلاک های دندانی محافظت می کنند اما نباید از مسواک و نخ دندان غافل شد.
دهانشویه ها فقط باعث پاک شدن سطح رویی دندان ها می شوند. با نخ دندان و مسواک غذاهای باقی مانده در میان دندان ها نیز کاملا پاک می شوند.
طریقه و زمان استفاده از دهان شویه
اگر برای موارد درمانی از دهانشویه ها استفاده می کنید، زمان مصرف آن بعد از خوردن ها ماده می باشد. بعد غرغره کردن دهانشویه سعی کنید تا 10 دقیقه از خوردن و آشامیدن مواد غذایی بپرهیزید. معمولا درب بطری حاوی دهانشویه پیمانه ای برای ریختن دهانشویه در داخل آن می باشد.
اما چه زمان باید از دهانشویه استفاده نمود؟ قبل از مسواک زدن یا بعد از آن؟
اگر برای خوشبو کردن دهان از دهانشویه استفاده می کنید باید بعد ز مسواک زدن آن را غرغره نمایید. برای دهانشویه های دیگر نیز می توانید یک بار پیش از مسواک زدن و یکبار بعد از مسواک زدن دهانشویه را غرغره کنید. قبل از مسواک زدن استفاده از دهانشویه باعث شل شده باکتری های روی دندان می شود سپس با مسواک می توان آنها را به طور کامل از روی دهان زدود. برای غرغره کردن دهانشویه بهتر است زمانی بین 1 تا دو دقیقه صرف کنید.
استفاده از دهانشویه ها یکبار در روز و آن هم در انتهای شب کافی می باشد. سعی کنید هر شب قبل از خواب از مسواک، نخ دندان و دهانشویه برای پاکیزه نمودن دهان از مواد غذایی که در طول روز خورده اید، استفاده کنید. این کار زمان زیادی از شما تلف نخواهد کرد. هر شب حدود 10 دقیقه وقت برای بهداشت دهان و دندان وقت بگذارید.
- به طرز صحیح مسواک بزنید. مسواک زدن ، غذاها و پلاک میکروبی را از سطح دندان ها و لثه ها بر می دارد و سطح آنها را آماده ی پذیرش مواد دهان شویه می کند.
- مقدار کافی از دهان شویه را مطابق دستور دندانپزشک یا دستور روی بطری، درون درب بطری (معمولاً به صورت پیمانه استفاده می شود) بریزید.
- دهان شویه را وارد دهان کنید و با فشار در دهانتان بچرخانید تا تمام سطوح دندان ها و لثه ها و همچنین سطوح بین دندان ها با دهان شویه تماس پیدا کند.
- معمولاً 30 ثانیه تا 1 دقیقه زمان برای نگه داشتن دهان شویه در دهان کافی است . پس از پایان این زمان دهان شویه را از دهان خارج کنید.
- پس از مصرف دهان شویه تا نیم ساعت دهانتان را نشویید ، غذا نخورید و مایعات ننوشید تا مواد موثر آن در تماس با سطح دندان ها و لثه هایتان باقی بماند.
مزایا و معایب دهانشویه‌های بهداشتی- آرایشی (غیر درمانی)
- پوشاندن و خنثی کردن بوی بد دهان
- شستن باقی‌مانده مواد غذایی از میان دندان‌ها و لثه
- کاهش فلور میکروبی دهان
- ایجاد طعم و بوی خوش و تازگی در دهان
- مزیت دهانشویه‌های حاوی الکل این است که راحت‌تر جذب مخاط دهان، لثه و. . . می‌شوند و اثرگذاری شان بیشتر است.
اما این دهانشویه ها مضراتی هم دارند از جمله اینکه می‌توانند دهان را خشک کنند. وقتی دهان خشک شود، زمینه برای ایجاد بوی بد دهان نیز فراهم می شود همچنین اگر طولانی مدت استفاده شوند، حتی می توانند باعث سرطان‌های داخل دهانی شوند.
بنابراین دهانشویه‌های فاقد الکل گرچه مزیت الکل را ندارند، اما مضرات حاصل از آن را نیز ایجاد نمی‌کنند و ایمن‌تر هستند.اگر پس از مصرف دهانشویه های حاوی الکل ، مخاط دهان شما حساس شده و احساس سوزش داشتید، می توانید از نوع بدون الکل آن استفاده کنید. هر چند پس از مدتی استفاده از دهانشویه های آنتی سپتیک حاوی الکل مخاط دهان خودبه خود به آن عادت کرده و احساس سوزش رفع خواهد شد.
مزایا و مضرات استفاده از دهانشویه‌های درمانی
این دهانشویه‌ها علاوه بر اینکه تمامی کارکردهای دهانشویه‌های ضدعفونی‌کننده را در خود دارند، در پیشگیری و درمان برخی بیماریهای دهان و دندان نیز موثرند؛ مثلا مانع تجمع پلاک دندانی می‌شوند، برخی دردهای بافت دهان را تسکین می‌دهند یا بر مقاومت دندان‌ها می‌افزایند و در مقابل پوسیدگی از آنها محافظت می‌کنند. استفاده از این دهانشویه ها دستورالعمل ویژه ای دارد و شما نباید بیش از اندازه مجاز از آنها استفاده کنید چون عوارضی مانند سوختگی، سوزش مخاط، تغییر رنگ دندان ها و مسمومیت را به دنبال دارند.
نکاتی برای استفاده از دهانشویه
- بعضی از دندانپزشکان به عنوان درمان کمکی برخی از بیماریهای دهان و دندان یا پاک سازی و بهبود پس از جراحی های دهان و دندان، دهانشویه های حاوی آب اکسیژنه یا سرم شستشو تجویز می کنند. مصرف دراز مدت دهانشویه های آب اکسیژنه موجب تحریک بافت نرم، از دست رفتن کلسیم سطوح دندان ها و رویش موهای سیاه روی زبان می شود.
- نتایج تحقیقات نشان داده اند که، اگر دهانشویه آنتی‌سپتیک دو بار در روز استفاده شود، در کاستن از التهاب لثه موثر است. مزیت این دهانشویه نسبت به کلرهگزیدین امکان استفاده طولانی‌مدت بدون تغییر رنگ دندان‌ها و ارزان‌تر بودن آن است.
- دهانشویه ها می‌توانند به عنوان یک فرآوردۀ کمکی و تکمیل کننده ای برای دفعات مسواک زدن های روزانه باشند.از تأثیرات دیگر دهان شویه می‌توان به ایجاد احساس تمیزی بیشتر و خنک تر شدن نفس اشاره کرد.
- دهانشویه ها بدون هدف و بی جهت مورد استفاده قرار نمی‌گیرند و بدون برنامه نمی‌توان آنها را مصرف کرد. مثلاً برخی از آنها را فقط در یک دورۀ زمانی خاص می‌توان به کار برد. ضمناً نباید فراموش کنید که این محصولات اکسیری شفابخش برای همۀ ناراحتی ها نیستند. برای مثال همیشه نمی‌توان بوی بد دهان را به وسیلۀ دهان شویه ها برطرف کرد، تنها زمانی که علت ایجاد بوی بد، باکتری های موجود در دهان باشند، این محصول مفید فایده خواهد بود، اما اگر بوی بد دهان علت دیگری مانند مشکلات شدید گوارشی داشته باشد، قطعاً دهان شویه نمی‌تواند کمک چندانی به از بین بردن آن بکند.
- اگرچه دهانشویه ها سرعت تشکیل پلاک های دندانی را کاهش می‌دهند، اما آنها را به طور کامل از بین نخواهند برد. پس استفاده از آنها همیشه ضروری نیست.
- اگر دهانشویه بیش از حد و طولانی مدت استفاده شود، ممکن است باعث تغییر رنگ دندان‌ها شود. این مشکل بیشتر در
مورد مصرف طولانی مدت دهانشویه‌های درمانی (بیش از یک هفته) مطرح است، اما دهانشویه‌های معمولی نیز اگر طولانی مدت (15 تا 20 روز به صورت مداوم) استفاده شوند، رنگ دندان‌ها را تغییر می‌دهند. بعضی دهانشویه‌ها نیز فقط برای خوشبو کردن دهان استفاده می‌شوند که البته کاربرد زیادی ندارند و خیلی مصرف آنها توصیه نمی شود.
دهانشویه‌ها به هیچ عنوان نمی‌توانند به درمان آفت دهان کمک کنند. آفت یک بیماری ویروسی عود کننده است، بنابراین دهانشویه‌های آنتی باکتریال در بهبود آن تاثیری ندارند. منتهی از آنجایی که محیط دهان را ضدعفونی می‌کنند ممکن است از عفونت‌های ثانویه در اطراف زخم آفت جلوگیری کنند. همچنین اگر سوزش آفت باعث شود بیمار نتواند به خوبی مسواک بزند، دهانشویه می‌تواند در تمیز کردن کلی محیط دهان به او کمک کند، اما تاثیری روی خود آفت ندارد.
- اگر باردار هستید یا فرزند خود را شیر می دهید، قبل از استفاده از دهانشویه، با پزشک خود حتما مشورت کنید
